Акъай.
Къадын.
Вакъиалар ХХ асырнынъ 90-джы йылларнынъ башында, Къырымнынъ Акъмесджит шеэринде олып кече. Сананынъ артында эски, балабан бир араннынъ джарты къапысы корюне. Дивар тюбюнде чёплюк чуваллары, бозукъ ящиклер, тешик къопкъалар, агъач обасы бар. Бираз четте чёплюк контейнери тура.
Санагъа къадын кирип, яваш къапыны ачып, араннынъ ичине бакъа. Сонъ бири-бирининъ устюнде тургъан чюрюк мейваларнен толу ящиклерни къарыштырмагъа башлай.
Биринджи сана
Акъай (кирип). Эй, эй, эй!.. Къана, кетчи мындан! (Итей). Сен шаштынъмы ёкъса? Саба олур-олмаз мындасынъ. Бу ящиклерини къарыштырмагъа санъа ким рухсет берди?! Кет, дейим санъа.
Къадын. Не къычырасынъ я о къадар? Бу не, сенинъкими ёкъса?!
Акъай. Менимки олмагъан олса, айтмаз эдим. Башкъа сени мында корьмейим. Ольдюрерим, анъладынъмы?!
Къадын. Вай, Аллам!.. Къоркътым сенден. Ольдюрсенъ де, разым. Бойле яшайыштан бездим… (Чёплюк контейнернинъ янына якъынлашып). Ур, ольдюр!..
Акъай. Ай, сен айван! (Юмурукънен къурсагъына урып). Адамджасына анъламайсынъ, э? Ай, сени, эшек!.. (Бетине шамар ургъанынен, къадын чувалларнынъ устюне йыкъыла). Яхшы-яхшы анълаттым да санъа. Кет мындан…
Бакъ сен бунъа, а… Мен дейим, сабадан ящиклерни къарыштыргъан ким экен о?.. Копекнинъ баласы!.. Амма юзьсюз адамлар ола экен бу дюньяда. Бир дакъыкъагъа биле къалдырмагъа олмай!.. (Къадынгъа бакъып). Даа ята, утанмаз. (Онъа). Шимди сени яхшы думпислемегендже, тур да кет мындан. Мен бу ер ичюн, билесинъми сен, не къадар къавгъа эттим?.. Бакъ сен бунъа…
(Бираздан). Санъа мында не отель бармы? А? Даа не ятасынъ шу? Анавы ташнен башынъны къырарым шимди, ве олгъан чувалларны да устюнъе ташларым. Сени мында къыдырмагъа кимсенинъ акълына кельмез. (Четке чекилип ята). Я сен не индемейсинъ? Геберип къалма анда. Даа сенинъ ичюн джевап бермеге керек олур. Эй, къадын, эшитесинъми?.. Не бир шей айтмайсынъ? (Ерден уфакъ чувалны алып, къадын тарафына атты). Мен кимнен лаф этем я?..
Къадын. Aтма, ольдюрирсинъ.
Акъай. А-а, сагъ экенсинъ, Аллахкъа шукюр.
Къадын. Аллахны бойле ерде анъма.
Акъай. Я не оладжакъ? Бар экенми о?.. О олгъан олса эди, инсанлар эписи бахтлы олур эди. Аллахны анъма эмиш…
Къадын. Мен санъа айттым да, мында анъма оны!..
Акъай. Эй, не устюме къычырасынъ я?! (Даа бир чувал ата). Мен санъа дегиль де, сен меним эвиме… сен манъа кельдинъ! Бакъса, даа къычыра.
Араннынъ къапысыны ачып, ичине бакъкъан сонъ.
Мындан бир шей хырсызламадынъмы?..
Къадын. Кимге керек сенинъ чюрюк мейваларынъ? Бир-эки ешиль алмаларчюн мени ольдюрмеге биле азырсынъ.
Акъай. Айтмаса… Бир-эки алма экен. Базар бу ерге якъын, шунынъ ичюн сатып оламагъан я да азчыкъ чюрюген емиш-себзелерни мында кетирип аталар. Мен олардан яхшы сойларыны сайлап алып, ерли кампирлерге уджюз-уджюз сатам. Афтада эки кере чёплюк машынасы келе; юклемеге ярдым этсем, манъа аз олса да, акъча я да шишечик берелер.
Къадын. Даа ракъы ичмеге сагълыгъынъ бармы?
Акъай. Я не олгъан экен сагълыгъыма?..
Къадын. Ракъы ичмек ичюн яхшы ашамагъа керек.
Акъай. Ичмесенъ де, яхшы ашамагъа керек. Ракъы ичмек, ичмемек… эп бир дегильми. Сагълыкъ даима керек. (Къолунен этрафкъа косьтерип). Сен бакъ буларгъа… Кимери ойле чокъ иче ки, оларгъа бир шей олмай. Мына сен, Аллахны анъма, дейсинъ. Я буларгъа бакъ. Яшайыш оларнынъ къолларында. Олар, аслы да, Аллахны анъа экенлерми? Догърусыны айткъанда, сагълыкъ да керекмей. Акъча олса, етер. Эр шейни сатын алмакъ мумкюн.
Къадын. Эр шейни?.. Сагълыкъ, яшлыкъны базарда сатын аламазсынъ.
Акъай. Шимди парагъа эр шейни алып олурсынъ. Мен бир-къач йылдан берли бу ердем. Буларны насыл яшагъанларыны яхшы корем.
Къадын. Насыл яшайджакълар олар? Эр кес яшагъанлары киби, олар да яшайлар.
Акъай. Ёкъ, эр кес киби дегиль. Параларнынъ бир тюрлю сайысы ёкъ. Къайдан о къадар акъчаны алалар? Эм де олар онынъ къыйметини бильмейлер. Ашларны, урбаларны, юрьген арабаларны айтмайым… о анълашыла…
Къадын. Догъру япалар. Пара неге керек? Масраф этмек ичюн. Сен де ойле зенгин олгъан олса эдинъ, сен тыпкъы олар киби яшар эдинъ.
Акъай. Ёкъ, мен олар киби яшап оламаз эдим.
Къадын. Не ичюн экен?
Акъай. Бизим зенгинлеримиз залымлар, тюшюнмезлер. Биз киби сойларындан бир тюрлю алып береджеклери ёкъ.
Къадын. Я санъа не керек? Мында эр кунь софра донаткъанларыны истейсинъми?
Акъай. Оларнынъ софралары манъа керекмей. Мында олгъан берекет манъа етерли. (Бираздан). Насыл айтайым санъа… Бизимкилери пара дегенде олелер. Бир кумюш ичюн джанларыны бермеге азырлар.
Къадын. Оларны айтасынъ… я сен де бир-эки сасыкъ-чурюк мейвалар ичюн адамны ольдюрмеге азыр эдинъ де.
Акъай. Менде башкъа сыра… Мени ойле яшайыш этти.
Къадын. Оларны да яшайыш ойле этти.
Акъай. Мен анълатамам санъа. Башкъаларны корем – олар яшагъанлары киби яшайлар, денъишмейлер. Бизимкилери исе – менде ойле бир теэссурат бар – парадан чекишелер. Башкъаларны алгъанда: оларгъа паралар хызмет эте. Бакъ сен бизимкилерине – бир-бирлерини куньлеп, керек-керекмез янъы арабалар алып тура, балабан эвлер къуралар. Биреви алдымы джип, къомшусы да илле аладжакъ джип.
Къадын. Бири-бирлеринден артта къалмайлар. Эбет, оларгъа акъча къолай келедир, онынъ ичюн къыйметини бильмезлер. Халкъымызнынъ чокъусы киби булар чекишип къазангъан олса эди, оларнынъ къадрине етер эдилер. Догърусыны айткъанда, зенгинлернинъ арасында даима ойле къанунлар.
Акъай. Ёкъ, бизимкилери эпбир башкъа. Кечкен ай анавы тереклернинъ арасында бир къызнынъ намусына кирдилер…
Къадын. Сен не, чылдырдынъмы ёкъсам? Мында этрафта о къадар эвлер бар. Къызны эшитер эдилер даа…
Акъай. Насыл эшитеджеклер оны? Агъзы багълы эди де. Ондан гъайры, чокъ эдилер. Бу гъарипни не къычырмагъа, не де къачмагъа бир тюрлю имкяниети ёкъ эди…
Къадын. Я сени корьмедилерми?
Акъай. Ёкъ. Мен араннынъ ичинде эдим… Энди юкълайым дегенде – бир анълашылмагъан къыбырдав, арекетлер эшиттим. Сюргюни яваш чекип, къапыны ачтым да, эр шейни башындан сонъунадже корьдим.
Къадын. Амма да анъкъав экенсинъ де. Я сен не къычырмадынъ, адамларны не ичюн чагъырмадынъ?
Акъай. Вай дели. Мен кимим оларгъа?! Мени олар о аран ичинде ярым дакъкъанынъ ичинде ольдюрир эди..
Къадын. Къоркъакъ экенсинъ.
Акъай. Агъзынъны яп!.. Къоркъакъ экеним эмиш. Айтам да, олар чокъ эдилер. О чакъалларгъа адамны ольдюрмеге не? Бир шей дегиль…
Къадын. Эпбир сен бир шей япмакъ керек эдинъ. Бельким, бир шей этип, къоркъуздырмагъа, я да таш-таякъ алып…
Акъай. Олды, олды!!! (Къадыннынъ устюне чуваллар атып). Олды! Барсын, мен къоркъакъ олайым. Къоркъакъ олсам да, сагъ къалдым!.. Мен биринджиден, къапыны ачып, андан чыкъкъандже — мени кореджек эдилер. Олар манъа якъын эди… Олса, бельким, арандан беш-алты адым… Сен не, мени де ойле джанавар деп беллейсинъми?
Къадын. Сеннен лаф этмеге де чареси ёкъ. Бир шей айтмагъа бермейсинъ. Билесинъми, тек джанынъ агъыртмасынъ, сен де джинаетчи деп сайыласынъ. Къаршынъдаки олып кечкен дешетни, санки бир боевик киби, башындан-сонъунадже бакъкъансынъ…
Акъай. Ё-ёкъ!.. Мен джинаетчи дегилим, джинаетчи дегилим!.. Ё-ёкъ! (Агълай). Мен бу шейден сонъ, уч кунь озь аранымдан чыкъып оламадым. Манъа ойле бир агъыр эди. Ичинде эски бир ятагъым бар; онынъ устюнде ятып, бир шей акъкъында тюшюнмеге истемей эдим. Озь къобамдан авагъа, ярыкъкъа чыкъмагъа истемедим. Дешеттен, адалетсизликтен, бу джунглиден мени бу джарты къапы айыра эди.
Къадын. Я сонъ не олды? О къыз бала сагъ къалдымы…
Акъай. (Бираздан сонъ). О сагъ къалды… Олар мында якъын отуралар. Кимерде мени чагъыра эдилер, къуруджылыкъта мен оларгъа ярдым эте эдим. О байгъуш къызнынъ бабасы ёкъ; анасы, битасы ве къартбабасынен яшай. Къартнен берабер баягъы бир шейлер япкъан эдик. Мен олардан ич пара алмай эдим. Пек темелли бир къоранта… эди.
Къадын. Не ичюн «эди»?
Акъай. Бу вакъиадан сонъ къартбабасында инфаркт олды. Шимди де, гъалиба, о даа тёшекте, туралмай. Бойле шейден сонъ… Бильмейим. Йыкъылгъангъа бир тепме. (Терен нефесини чекип). Эй, такъдир, сени!..
Къадын. Я бу джанаварларгъа не олды, оларгъа не яптылар? Къападылармы оларны?
Акъай. (Кулюмсиреп). Къападылар. Дюнья оларнынъ къолларында. Бир шей япмадылар оларгъа. Яшагъанлары киби яшай. Бир къызны, бир къорантанынъ боюнларыны урдылар, — не бар, бир шей ёкъ.
Къадын. Аллах алсын оларны.
Акъай. Ана, сен де Аллахны анъасынъ.
Къадын. Эпбир Аллах оларнынъ акъкъындан келир. О бир дюньягъа бир шей къалмаз.
Акъай. Бильмейим, амма Къырымда Аллах-бабай юкълай, гъалиба.
Къадын. Тёвбе айт. Тёвбе, тёвбе…
Акъай. Айды, олды сен де. Тёвбе эмиш.
Экинджи сана
Озь чантасындан отьмек къурусыны чыкъарып ве четке чекилип, Акъай отурып ашамагъа башлай.
Акъай. О чакъалларны сорадынъ… Бир афта кечтими, кечмедими: саба къапыны ачып, энди чыкъкъайым дегенде, билесинъми не корьдим?
Къадын. Даа не корьдинъ я? Бу аранынъ да лянетли бир ер экен. Бутюн джинаетлер онынъ этрафында ола. Айды, сонъ не корьдинъ?..
Акъай. Анавы къызнынъ намусына киргенлер башлыгъынынъ къырмызы бир джип арабасы бар. Сабадан о арам бир ерге ашыкъадыр даа, бильмейим. Амма анавы бурулуштан кельгенде, къаршысына апансыздан бир бала чыкъты. Сыртында чанта — талебедир, мектепке кете эди... Оны арабасынен ойле бир къакъты ки, анавы байгъуш балачыкъ, бельким, бир он метрге атылып кеткендир…
Къадын. Токъта, я баланы корьмедими?
Акъай. Корьгендир, амма эр вакъыт тез юре. Корьсе де, токътамагъа етиштиралмады. Баланы къакъып, бираз турды да, сонъ бирден газгъа басып, зувды андан.
Къадын. Арабасындан чыкъмадымы?
Акъай. Ёкъ.
Къадын. (Яваш). Я, балачыкъ?.. Онъа не олды?
Акъай. Бирден адамлар топландылар. Тез ярдым, милиция кельди. Амма о баланы къуртарып оламадыр.
Къадын. Эбет, ойле агъыр араба къакъса… Мен дейим, насыл да ойле йыртыджыларны дюнья ташый. Не ичюн о киби сойларына бир шей олмай? О балачыкъ биревининъ севимли баласыдыр. Ана-бабалары баягъы янгъандырлар. Я бу арамгъа не олды?
Акъай. Бирден ёкъ олды. Арабасыны да, озюни де корьмедим.
Къадын. Къападылармы, ёкъсам?..
Акъай. Амма да меракълысынъ сен. Онынъ бабасынынъ билесинъми не къадар акъчасы бар. Истеген махкемелерни сатын ала билерлер. Ялтада, Алуштада оларнынъ шахсий санаторийлери бар.
Къадын. Амма да ер тапкъансынъ. Даа бу ер ичюн къавгъа эткенсинъ. Лянетли, олмайджакъ бир ер экен.
Акъай. Мен бу ер ичюн билесинъми къач адамны котекледим? Башкъа ерлерде мени татар олгъанымны бильселер, тепмелеп йибере эдилер.
Къадын. Я мындан не къувмадылар сени?
Акъай. Мен айттым да санъа. Бу ер ичюн баягъы котеклешмеге меджбур олдым. Ондан да башкъа, бу татарлар отургъан маалесидир. Башкъалары сокъулмагъа чекине.
Къадын. Шашыладжакъ шей. Быралкъыларнынъ арасында да миллетлер бар экен…
Акъай. Кимерлерни пара къутурта, хоразланып, къопайып, не япаджагъыны бильмейип чекишелер. Кимерлери ашамагъа отьмек тапалмай…
Къадын. Бизге ошагъан сойларымы?..
Акъай. (Ачувланып бакъа). Токътачы, я мен не сеннен тап о къадар муляйим лаф этем я? Сени мында эпбир къалдырмам. Айткъанынъ киби, бу лянетли ер. Къалам десенъ, ольдюрерим.
Къадын. Токъта, къувма мени. Къурсагъыма ойле урдынъ ки, даа озюме келялмайым.
Акъай. Бир шей бильмейим. Тез тур да, кет мындан.
Къадын. Мында о къадар берекет бар – экимизге дегиль де, шеэрнинъ ярысына етер…
Акъай. Вай, дели экенсинъ. Сен не, шаштынъмы ёкъса? Къайда меним таягъым?..
Акъай элине бир къалын таякъны ала.
Къадын (артына чекилип). Токъта урма, тур. Озюм шимди кетерим. Устюнъе гунях алма, урма мени.
Акъай. Яхшы, айса озюнъ кет.
Къадын. Шимди, шимди.
Акъай. Тур.
Къадын. Шимди турам. Шимди.
Къадын Акъайнынъ къолундан таякъны тез чекип алып, бутюн къуветинен акъайнынъ омузына ура.
Учюнджи сана
Акъай. А-ай! Эшек, сен не япасынъ?! Къуртургъан копек!.. Делирдинъми шу?
Къадын. Котюнъни къысып отур. Даа бир шей айтсанъ, башынъа яндырарым. (Таякънен коксюне итеп). Анъладынъмы? (Бираздан). Эки сааттан берли сени динълеп отурам. Энди сен мени динъле. Бу ер сенинъ дегиль. Анъладынъмы?.. Пек яхшы, анълагъан олсанъ. Бакъса сен онъа. Эгер инсанлар чёплюк нокъталары ичюн де къавгъа этселер, бу неге ошайджакъ сонъ. Мен анълайым, эбет, базарларда ер ичюн, я да халкъымыз ялыда топракъ алмакъ ичюн къавгъа эте. Я бойле ер ичюн де къырышсакъ… Шашыладжакъ шей!..
Акъай. Сен меним къолумны сындырдынъ.
Къадын. Башынъны сындырмагъанымчюн Аллахкъа шукюр де.
Акъай. (Яваш). Бойле ерде Аллахны анъма.
Къадын. Сенден унуттым сорамагъа. Агъзынъны яп. Даа бир керечик мени ахарет этип бакъ, ольдюрерим. Айткъанынъ киби, анавы сасыкъ чувалларнен комерим де, сени мында къыдырмагъа кимсенинъ акълына биле кельмез... Дешетли бир шей! Мени бу Къырым залым бир къашкъыргъа чевиреятир. Бу насыл ола я?! Мектепте мен аляджы эдим; оны алтын медальнен битирдим. Тиббиет окъув юртуна кирдим. Рахметли бабам Наманганнынъ памукъ фабрикасынынъ ёлбашчысы олса да, озь кучюме, озь бильгиме ишанып, Ташкентке кеттим. Училищени да аляджы олып битирдим. Мени Мубарекке ёллайджакъ олдылар. Сен билесинъ де, татарлар Къырымгъа къайтмасынлар деп, анда халкъымыз ичюн джумхуриет япаджакъ эдилер. Янъы къурулгъан хастаханеге мени баш эмшире оларакъ таинлейджек эдилер. Мен озюмни бир вакъыт ватанпервер деп саймай эдим, амма Мубарекни ничюндир бутюн вуджудымнен ред эттим; мени бу теклиф ойле чорландырды ки… Не ичюн мен санъа буны икяе этем? (Агълай). Дешетли бир шей! Насыл олды да, мен ойле бир тербиели къыздан бойле бир… чакъалгъа, сыртлангъа чеврильдим?! Бу насыл яшайыш?! Бу насыл такъдир?! А?! Ярын бири-бирлеримизни ашамагъа башласакъ, тааджипленмеге сыра тюшмейджек! Дешетли бир шей!..
Меним анамнынъ анасы, меним битам манъа пек чокъ Къырым ичюн тарифлер эди. О манъа Къырым ичюн, Уралда сюргюнликте олгъанынын даима айта эди. Амма энъ меракълысы – о манъа бизим масалларымызны ве эфсанелеримизни икяе эте эди. О саде къадын дегиль эди. Балакълаванынъ энъ зенгин мырзанынъ къызы эди. Дюльбер татлы тили бар эди, онынъ ичюн буюк истекнен ве дикъкъатнен оны динълемеге север эдим… Мубарекке мени догъурткъанда, ичим бирден къайнады, мен ойле бир офкели эдим, санки мени башкъа бир сейяреге ёллайлар деп сая эдим. Къырымда догъмасакъ та, Къырымны ничюндир севе эдик. Ана сютю иле, ёкъса, бита-къартбабаларымызнынъ масалларыненми, бильмейим, амма бу севгини ичимизге бутюнлей синъдирдик. Ёкъса, бу севги дегильдир, бельким бир олмайджакъ инатлыкътыр?..
Бундан сонъ эки ай биле кечмеди, бабамны иштен бошаттылар. Даа апсханеге къапайджакъ олдылар; яхшы да акъчамыз бар эди де, махкемеден къуртулды. Кокюси медаль-орденлерге толу олгъан адамны аз къалдылар къапамагъа… Бир-къач тонна памукъ етмей деп къабаатладылар. Бираздан анам хасталанды. Онынъ юречиги бойле де зайыф эди. Бир-бири артындан инфаркт олды. Бабам анамны къач кере Ташкентке алып барды. Амма анда ярдым этип оламадылар, бельким истемедилер. Сизге Ленинградкъа бармакъ керек дедилер, тек анда тедавийлемек мумкюн, эмиш. Бельки, керекмей эди, амма аначыгъымыз тамам анда айтувлы клиникада кечинди. Бир ай биле кечмеди, анамдан сонъ битам ольди. Биз бабамнен берабер къалдыкъ.
Акъай. Сен буны не ичюн манъа айтасынъ я?
Къадын. Санъа дегиль, озюме айтам. Озь озюмни анъламакъ истейим. Насыл, насыл мен киби инсанлар олмайджакъ бир сылавчан олалар. Меним несилимде эм мырзалар бар, эм акъыллы, икметли, истидатлы инсанлар бар. Насыл ойле ола я?! Дешетли шейлер ола бу дюньяда. Эй, такъдир сени!.. Даа не истейсинъ, даа не керек санъа?..
Рахметли битам мен кичкене олгъанда, эр вакъыт айта эди манъа: «Шимди, балам, энъ бахтлы ве къуванчлы вакъытларынъ». Ничюн инсанлар тек ана-бабаларынынъ янында бахтлы ола я?.. Балалыкъ-чагъымымызнынъ къийметини бильмейип яшай экенмиз.
Акъай. Кимерлер бутюн омюр сеадет ичинде ювуна, ярынны тюшюнмейип, келеджектен къоркъмайып… Аят ёлларында сачма-сапан куньлери ич расткельмей оларгъа… Бакъ сен буларгъа…
Къадын. Сен не огърашасынъ оларнен? Сен зенгинлер илле бахтлы деп саясынъмы?.. Зенгинлик — о да бир сынавдыр. Эм зенгин олмакъ, эм де эйи бир инсан къалмакъ — пек кучь бир шейдир. Я фукъарелик?.. О да бир сынама, о да бир чекишме. Не ичюн?.. Ким анълатыр манъа?
Ким айтып олур манъа: ничюн башымызгъа о къадар къыйынлыкълар келе? Битам, къартбабам, рахмет олсун джанчыкъларына, дженктен эвель колхозда чекишмеден гъайры бир шей бильмей эдилер. Дженк башланды; немселер кельгенинен къартбабам ормангъа кетип, партизан олды. Руслар Къырымгъа киргенинен, оны ордугъа алдылар. Битамны дёрт баласынен ве къарт анасынен сюргюн эттилер. Ёлда, вагонда, битамнынъ анасы ольди. Рахметлини дефн этмеге биле чаре ёкъ эди. Демир ёлнынъ четинде чакъылнен устюни къапатып къалдырдылар. Мырзачёльнинъ сувсыз чёлюне тюштилер. Анда ачлыкътан битамнынъ эки баласы ольди.
Халкъымызны сюргюн эткенлерини къартбабам Польшада бильди. Буны онъа гизлиден бир субай айтты. Бир олмайджакъ капитан онъа «саткъын» дегени ичюн, рахметли къартбабам агъзына бир шамар урды. Шу куню де диваргъа къаршы къойып аттылар.
Битамнынъ буюк огълуны бир пите хырсызлагъаны ичюн кетменлернен урып ольдюрдилер. Битам кичкене бабамнен къалды. Дешетли бир шейлер ола!..
Дёртюнджи сана
Акъай. Мен бильмейим джеэннем насылдыр, амма бизим халкъымызнынъ башындан кечкенинин башкъа халкъ ич даяналмаз. Сен шимди озь къорантанъ ичюн икяе эттинъ, мен озюмкилерни хатырладым. Ах, бу къыйынлыкълар, бу мушкюлликлер!.. Баба-деделеримизнинъ омюрлеринде кечкен шейлерни шимдики вазиетнен бир этмеге мумкюнми?..
Къартбабаларымны мен корьмедим, экиси де сюргюнликте ольди. Сеитабла къартбабамны къыркъ беште Маргилан базарында корьген экенлер. Бир вакъытлары Албатта белли олгъан демирджи тиленип юре эди. Сеитсале къартбабам Тулада инфарктан ольди. Битам артындан делирип, акълыны аздырды. Бабам эмджемнен берабер детдомгъа тюштилер. Анда пек чокъ татар, ингуш, чечен, балкъар балачыкълары бар эди. Оларны анда чекиштирткенлерини бабам даима икяе эте эди. Балаларгъа «саткъынлар» деп, токътамай котеклей эдилер, ашны вакътында бермей эдилер, гедже юкъламагъа бермейип, чалыштырта эдилер. Амма эр вакъыт мени билесинъми не окелете эди?.. Оны айткъанда, бабам пек эеджанлана эди. Он бир-он дёрт яшында олгъан къызчыкъларнынъ намусларына кире эдилер. Детдомнынъ директоры пек залым олмайджакъ ад… айван эди…
Къадын. Сен кене де манъа анавы баланы хатырлаттынъ.
Акъай. Къайсы баланы?..
Къадын. Намусына киргенлерини айттынъ да. Тап бир тюрлю олдым. Анасына не къадар къыйындыр. Я о бала?.. Ойле агъыр юкнен о байгъуш насыл энди яшайджакъ? Оны о бир вакъыт унуталмаз.
Акъай. Ойле я. Къырымгъа къайтмагъа башладыкъ. Халкъымыз бирлик оладжакъ ерине, бир-бирлеримизнен дава-къавгъа этип чекишемиз. Сен айткъандай: дешетли бир шейлер.
Къадын. Бу кунеш тюбюнде эр кес озюне сыджакъ ер къыдыра. Мынавы чюрюк-сасыкъ ер ичюн, сен де мени аз къалдынъ ольдюрмеге. Даа сорайсынъ: не ичюн бирлик дегильмиз?
Акъай. Сен де козюме тюрте-тюрте… Айттым да санъа бу ер ичюн…
Къадын. Олды, озюнъни акълама. Къавгъаджылар озюни акъламакъ ичюн, эр вакъыт сёз тапалар.
Акъай. (Бираздан). Меним балалыгъым «Октябрь» колхозында кечти. О Гулистан шеэрининъ янында. Анда отургъанлар чокъусы Къырымнынъ Махульдур коюнден эди. Къартларны хатырлайым. О къадар мераметли ве яхшы адамлар эди. Шимди ойле адамлар ёкъ.
Къадын. О къартлар Къырымда догъдылар; Къырым темелини ве низамыны корьдилер, адетлеримизни куте эдилер.
Акъай. Битам окъумыш бир къадын эди, оны ич дуалардан къалдырмаз эдилер. О ойле урьметли адам эди. Бабам да сайгъылы эди. Мен сен киби зиялы къорантадан дегилим; бизлер саде адамлармыз. Бабам демирджи эди, анам бир кунь укюметке чалышмады. Биз Къырымгъа эрте кочьтик – о вакъытта бизлерни даа «прописка» япмай эдилер. Кочьмезден эвель, эвимизге адамлар топландылар. Къартлар бабамдан: «Иса, бу джемаатны ташлап, къайда кочесинъ я?» — деп сорагъан эдилер. Бабам, мына санъа деп ватанпервер дегиль эди, амма бу кочювге оны бир шейдир себеп олды. Мында олгъанымызгъа энди 30 йыл олды. Къырымгъа кельдик, беш йыл «прописка» япмай эдилер; ишке алмай эдилер. Бабамны милициягъа ташый, ташый… Гъарип чыдалмады, ольди. Анамнен экимиз къалдыкъ… Мектепте мен бир татар эдим. Дженкни, Къырымны корьмеген ве бильмеген бала да «саткъын » олды. Баягъы котеклешмеге меджбур олдым. Анам чочкъаханеге чалышмагъа кирди.
Къадын. Яздылармы сизни, яшамагъа рухсет бердилерми?
Акъай. Бабам ольгенинен, «прописка» яптылар. Бу ватан бизим къорантамызгъа паалыгъа тюшти.
Къадын. Къолунъны не тута бересинъ, шу? Бир шей олмагъандыр?..
Акъай. Амма да яндырдынъ. Омрюмде о къадар чокъ талаштым ки, амма бир вакъыт къадындан котек ашамадым.
Къадын. Айды, айды. Къартлыгъынъда макътанмагъа шейинъ олур.
Акъай. Нени айтасынъ?
Къадын. Къадындан котек ашадым дейсинъ де.
Акъай. А-а-а. Оджалардан эм мектепте, сонъ училищеде чокъ шамарлар ашагъан эдим. Анам, гъарип, меним ичюн даима эеджанлана эди. Юваш бир инсанчыкъ эди. Ах, меним аначыгъым!.. Бабамнен экиси бири-бирине акъикъатен таянч эдилер. Анам бир озю къалгъан сонъ, бирден къартайды, чёкти.
Бешинджи сана
Къадын. Я Къырымгъа кочкенинъизнен, сойларынъыз ярдым этмей эдими?
Акъай. Ёкъ. Эр яз раатланмагъа денъизге келе эдилер, амма паранен кимсе ярдым косьтермеди. Бу лянетли Советлер йыкъылгъанынен, даа да кучь олды. Акъча къийметини джойды. Xалкъымыз ватан деп, Къырымгъа кочьмеге башлады; бизим олмайджакъ коюмизде бинъ кумюшлик эвлер, бир-къач айнынъ ичинде йигирми, отуз бинъ олдылар. Tатарлар келелер деп, эвлернинъ фиятларыны эп арттыра бердилер.
Къадын. Я биз де шу себептен шеэрге ерлешип оламадыкъ. Джеэнемнинъ котюнде олгъан бир колхозда эв алмагъа етиштирдик. Эбет, анда бизге иш ёкъ эди. Озьбекистанда бир къыйынлыкъны корьмеген, ана-бабанынъ бир къызы олгъан адам сыгъыр сагъмагъа, эв къурмагъа, багъчалыкънен огърашмагъа меджбур олдым. Бираздан къомшу койге акъайгъа чыкътым. Акъайым хастаджан эди. Колхознынъ реиси къарт олса да, зампара бир эркек эди. Мени корьгенинен, манъа саталашмагъа башлады. Меннен олсанъ, хастаханеде эмшире олып чалышырсынъ, деди…
Акъай. Сен, эбет, разы олдынъ?
Къадын (къайгъы иле). Биринджи вакъытлары яхшы эди. Эвимизде ашамагъа-ичмеге, киймеге шейлер пейда олды. Бираздан бир джарты араба алдыкъ. Акъайым базаргъа емиш, себзеват ташымагъа башлады. О арабаны колхознынъ гаражындан сатын алдыкъ. Завгар, агъызы сасыкъ бир шышман эди…
Акъай. Я бунсыз олмай эдими? Намусыны джоймайып халкъымыз бир шей этип яшай эди де…
Къадын. О вакъытта мен ойле агъыр яшамагъа истемедим.
Акъай. Енгиль ёлнен юрейим дединъми..
Къадын. Енгиль ёл… Не истейсинъ менден? Тоюмдан сонъ, бабам кечинди. Янымызда не дост, не де сой. Акъайым хаста. Мен яш эдим, дюльбер эдим. Севги, гузель мунасебетлер истей эдим. Бутюн гедже чекишип чыкъа эдим: юрегим севда истей эди, шефкъатлы сёзлер эшитмеге ве акъай къолларынынъ охшайыджысыны истей эдим, кевдем атеш киби яна эди…
Акъай. Кель яныма – атешинъни сёндюрейим; къана, мен санъа акъай къолларыны шимди косьтерейим…
Къадын. Кетчи башымдан узакъча табан. Акъай тапылгъан.
Акъай. Я не?.. Бир вакъытлары мен билесинъми насыл эркек эдим. Бир къызны янымдан йибермез эдим. О шимди бираз зайыфлаштым.
Къадын. Бираз экен. Зорнен озюнъ юресинъ, даа мени янына чагъырасынъ.
Акъай. Не, не?.. Къана бакъайым… (Къадыннынъ белине эллерини узатып). Шимди мен санъа озь акъайлыгъымны косьтерерим.
Къадын (Акъайны итеп). Кет дейим менден. Шимди экинджи къолунъны сындырарым.
Акъай. Э, керчек, бакъчы къолумны. Сен экимсинъ де, гъалиба.
Къадын еринден турып, янына келе де, акъайнынъ къолуны ве омузыны бакъа.
Акъай. О-гъо, насыл йымшакъ къолларынъ бар. Санъа массаж япып, пара къазанмагъа мумкюн.
Къадын. О колхоздан кетип, мен Ялтада чалыштым. Эм официант, эм де массажджы олдым. Э-хей!.. Аятымда не къадар чокъ хаталар яптым мен… Реистен, завгардан сонъ, мен ойле тез ашагъа тыгъырмагъа башладым ки, акълыма биле ятмай. Ах, бу нефислер! Яхшы яшайыш истедим.
Акъай. Я акъайынъ, о не, санъа бир шей айтмай эдими?
Къадын. Меним делиликлериме бир-эки даянгъан сонъ, мени къувды. Къайттым бош эвиме: парасыз, янъгъыз. Гузель гуль гъонджесинден бир къач йылнынъ ичинде къуругъан, солгъан битайгъа ошадым. Эвли-баркълы, биревининъ омюр аркъадашы олгъан инсандан янъгъыз къалгъан тиленджи олдым. Мени къомшуларым биле танымады. Санки сахрада бир дервиш киби эдим.
Акъай. Дервиш, тиленджи, битай… Токъта сен, даа гузель яш къадынсынъ. Бельким, бала догъурырсынъ.
Къадын. Эбет. Кимге мен керегим? Рахметли аначыгъым мени корьген олса эди, озюнинъ тимпакъ бибичигини, танымаз эди. Гъарип аначыгъым. Не къадар шефкъатлы ве назик къадын эди.
Акъай. Менимки де ойле эди. Анамны тюшюнип, анама бираз енгиль олсун деп, Москвагъа пара къазанмагъа кеттим. Бир кереден зенгин олурмыз дедим. Анам мени токътатаджакъ олды, амма оны динълемедим. Къарт, хаста адамны къалдырып кеттим.
Къадын. Я Москвада не яптынъ?
Акъай. Не япаджанъ анда?.. Къуруджылыкънен огъраштым. Биринджи вакъытлары къазанчым яхшы эди. Ярым йылнынъ ичинде баягъы къазандым. Къайтайым дегенде, акъчамнен паспортымны хырсызладылар. Милиция алып къапамасын деп, чокъ вакъытлары сакъланып юрьдим. Кунюм базарнен станцияларда кече эди. Геджелернинъ биринде, танышымнен биревининъ яз эвине, бир шейлер хырсызларыкъ деп, кирдик. Эвнинъ саиби эвде экен. Экимизни де тутып, бизни яхшы котекледи. Ондан сонъ сол къулагъым зайыфлашты. Анда-мында быралкъыланып юрьген сонъ, озюмни ичкиликке урдым. Эки йылдан зияде анда олдым. Бир кунь — частым бардыр даа – бир джюздан таптым. Ачып бакъсам, ичи долларгъа толу. Бир-эки даа ичип, шенъленип Москвада булундым; бираздан Къырымгъа келип чыкътым. Кельмеге этишмегей эдим. Мында: эвимиз бош, аранлар бош, бостаннынъ бутюнини от баскъан, тереклер къуругъан…
Къадын. Я ананъ? Онъа не олды?
Акъай. Башта мен белледим бир сойына кеткендир… (Терен нефесини чекти). Къомшумыз кельди… Анамнынъ ольгенине бир бучукъ ай олгъан экен… Джюзданны тапкъанымнен кельген олса эдим, бельким, анамны корир эдим. Мени, энди мына-мына келир деп, пек беклеген. (Агъланып). Мен о эвде яшап оламадым. Эр бир кошеден, эр бир ерден манъа анамнынъ козьлери бакъа эди. Бизге бахт бермеген койден кеттим. Омрюмде чокъ къыйынлыкълар корьдим, амма энъ якъын адамнынъ олюми, мени бутюн умютлерден кести; юрегим санки патлады да, козьяш ерине козюмден санки къан акъа эди. Башта чёльде яшай эдим. Ичмеге даа бетер башладым. Сонъ, эвимни ташлап, мында кельдим.
Керчек, дешетли шейлер ола бу дюньяда. Анамнынъ сёзюнден чыкъмагъан олса эдим, шимди эвли-баркълы оладжакъ эдим. Москвагъа кетмезден эвель, къомшумызнынъ къызына къудалыкъ этип, мени эвлендиреджек эди. Ёкъ, дедим, башта зенгин олайым, дедим. Анамны динълемейип, башымны алып кеттим.
Алтынджы сана
Акъай. Билесинъми не?.. Сен мени бир бомж деп сакъын беллеме. Мен бомж дегилим! Бу аранда мен вакътынджа отурам. Кирагъа алып бир эвде яшайым десем – дюнья пара керек. Меним эвим бар. Юрь, о койге берабер къайтайыкъ да, анда яшайыкъ. Биринджи вакъытларгъа акъчам етерли…
Къадын. Сен не, манъа эвленмеге теклиф этесинъми?
Акъай. Я не? Экимиз де къарт дегильмиз, бала-чагъамыз да ола билер. Айды кетейик… Санъа не, къыйынмы бирден разы олмагъа?
Къадын. Ойле апансыздан… Керичте яшагъан алам мени янына чагъырды. Кель янымда отур деди… Не айтаджагъымны да бильмейим.
Акъай. Сен бир шей айтма. Сабагъадже тюшюн. Эй! Не бар экен тюшюнмеге? Разы олмасанъ, котеклеп алып кетерим.
Къадын. Эбет, котеклейджек экен.
Акъай. Къоркъма, санъа кучюм етер. Анда эвим олып, биз не быралкъыланып юремиз я? Яхшы, сабагъадже сен яхшы этип тюшюн. Айды, мен кеттим.
Къадын. Эй, киев бала! Озь джарты аранынъны ташлап, къайда кетесинъ шу?
Акъай (къолларыны керип, этрафны косьтерип). Джарты аран, джаным, — мына бу дюнья, меним ерим исе – сарай, дженнет. Оны бош къалдырмагъа олмай. Биреви илле сокъулыр…
Арангъа кирип, эки копчекли арабачыкъны чыкъара. Устюне мейва толу эки ящик багълангъан.
Мен тез-тез барып, шефталилерни сатып келейим. Бир битайчыкънен анълашкъан эдим. Истесенъ юрь, экимиз барайыкъ.
Къадын. Токъта, даа къудалыкъ этип, сёз кесильмеди, — мени янынъа чагъырасынъ. Мен мында къалырым. (Тебессюм иле). Сарайынъа козь-къулакъ олурым.
Акъай. Айды, озюнъ билесинъ. Мен кетем айса. Не дейлер шу бизде?..
Къадын. Хайырлы базарлар олсун.
Акъай. Ана шу. Айды, мен кеттим…
Къадын. Яхшы.
Акъай. Пек болдурсанъ, арангъа кир де, бир чырым эт. Яткъанда таягъынъны янынъда тут, сени копеклер ашамасын.
Къадын. Яхшы.
Акъай чыкъа да, сонъ бираздан къайтып келе.
Акъай. Бакъса манъа. Бир шей сорайджакъ олам. Сен дуалар билесинъми? Ана-бабаларымызнынъ рухларына бир дуа окъуйыкъ та.
Къадын. Кичкене олгъанда, чокъ дуалар биле эдим. Шимди исе, шимди… шимди… Насыл эди?.. Къуль гъуваллагъу эгъат… Къолларынъны тут. Къуль гъуваллагъу эгъат… Аллагъус-самед. Лем елид ве лем юлед. Ве лем екул-легъу куфувен эгъад. Амин Яррабим!
Акъай. Амин. Башкъа бильмейсинъми?
Къадын. Унуткъаным.
Акъай. Бунъа да сагъ ол. Бирден бир енгиллик олды.
Къадын. Манъа да.
Акъай. Сени бир озюнъни къалдырмагъа истемейим. Ёкъсам, мен де мында къалайыммы?
Къадын. Ёкъ, ёкъ, бар. Мейваларынъны сат да кель. Муштеринен де анълашкъансынъ энди. (Бираздан). Догърусыны айткъанда, бу яры чюрюк, яры ешиль мейвалар кимге керек экен?..
Акъай. Онынъчюн оларны мында аталар, мен исе оларны сайлап айырам да, эмеклилерге уджюз сатам. (Бираздан). Эгер биз эвге къайтаджакъ олсакъ, бу аран керек олмаз энди. Догърумы?
Къадын. Бильмейим.
Акъай. Айды, мен кеттим.
Къадын. Яхшы. Меним ичюн раатсызланма.
Акъай кете. Къадын баягъы вакъыт турып, айгъа бакъа. Аджыныкълы ава янъгъырай. Сюкюнетни бирден Акъайнынъ къычырмалары кесе. Чапып киргенинен, Къадынны къыдыра.
Единджи сана
Акъай. Эй, сен, къайдасынъ?! Эй! Мен сенден сорайым!..
Къадын. Хайырлымы шу? Не олды?
Акъай. Белледим, сен къачып кеттинъ менден…
Къадын. Къайда кетейим?.. Не олды?
Акъай. Анавы джанавар кене пейда олды.
Къадын. Кимни айтасынъ сен?
Акъай. Акълынъдамы, мен санъа айткъан эдим: бир балачыкъны арабасынен къакъкъан эди…
Къадын. А-а. Энди анъладым кимни айтасынъ. Сонъ?..
Акъай. Не сонъ? Къайтып кельди копекнинъ баласы.
Къадын. Сонъ?..
Акъай. Не сорай бересинъ сен де?.. Мен белледим, энди мында ич де корюнмез артыкъ; о исе кене мында, санки бир шей олмады. Даа зияде семирген, сакъал йиберген, зорнен таныдым. Озю де «джип» устюнде дегиль де, джарты бир «лада» устюнде.
Къадын. Бельким, о дегильдир. Адашмадынъмы?
Акъай. Сен де айттынъ. Мен оны озю киби бир сюрю копеклернинъ арасындан танырым. Истесе, бетине чамур якъсын.
Къадын. Я сен не ойле эеджанлысынъ? О кельгенинен бир шей денъишеджекми, ёкъсам?
Акъай. О джанаварны барып чакъмагъа керек. Оны вакътында токътатмасанъ, кимсинъ не къадар даа джинаетлер япаджакъ о…
Къадын. Оны кимсе токътатамаз. Тынчлан. Озюнъ айттынъ да: олар зенгинлер, истеген махкемени сатын ала билелер.
Акъай. Ойле о, амма…
Къадын. Мен санъа даа бир кере айтам, тынчлан. Оларгъа милициянынъ башлары агъырсын. Эрте-кеч илле озюне ошагъан бир йыртыджыгъа расткелир де, озь пайыны алыр. Динсизнинъ акъкъындан имансыз келир.
Акъай. Онынъ башыны биреви къопарып алгъандже, о даа баягъы шейлер япар.
Къадын. Олды, олды. Айтма башкъа. Бир шей япып оламазсынъ… Оламамыз.
Акъай. Сен не ичюн мени ойле ашалайсынъ: ким бир шей япып оламаз? Менми?!.
Акъай четке кете де, бир балабан пычакънен къайтып келе.
Мына бакъ. Мен бунен оны…
Къадын. Шаштынъмы сен? Дели олгъанынъны билем, амма тап о къадар олгъанынъны бильмедим. Оны ольдюреджек ола. Делирме.
Акъай. Я не бар къоркъмагъа?..
Къадын. Берчи манъа пычакъны, бер. (Пычакъны озь къолуна алып). Биринджиден, сен онынъ янына биле баралмазсынъ. Вазгеч шу тюшюндженъден. Кель, бираз отурайыкъ… Мейваларны саттынъмы?..
Акъай. Эбет. (Бираздан). Мен белледим, сен манъа бир рух берирсинъ, сен исе…
Отуралар. Бираз индемейип ерге бакъалар.
Къадын. Насыл аджайип гедже. Ялтаны хатырладым. Мен анда чалышкъанда… анда олгъанда, сабалары ялыгъа чыкъа эдим. Денъиз далгъаларнынъ лаф эткенлерини динълей эдим…
Акъай. Насыл лаф эткенлерини?
Къадын. Санки инсанлар киби. Кимерде субет сакин ола; чагъалаларнынъ къычырмалары вакътындже шу сухбетни боза; сыджакъ рузгярнынъ эсмеси далгъаларнынъ лаф везинлерини бираз тезлештире, сонъ кене де яваш-яваш баштаки мевзугъа, сакинликке къайтара. Аятымнынъ энъ гузель деврини, дюньянынъ энъ гузель шеэринде кечирдим. Къартлыгъымда хатырламагъа шейим оладжакъ.
Акъай. Къартлыкъны тюшюнмеге санъа даа эрте. Сенинъ гузель девирлеринъ алдынъда.
Къадын. Ойле олса экен. О заманны энди бир вакъыт къайтаралмазсынъ. Къорантам бар эди, бабам сагъ эди. Эвим-баркъым…
Акъай. Э-гъе-ей, кейфинъ пек къайгъылы. Бизим бугуньки корюшювимиз тесадюфий дегиль, эр шей Аллахтан. (Бирден секирип турып). Сабаны беклемеге не керек? Айды, мына шимди, шу дакъкъасы турып кетейик.
Къадын. Къайда?
Акъай. Эвиме, меним эвиме. Сонъки саатлары тек сенинъ ичюн тюшюнем. Ёкъ деме. Сеннен корюшкенден сонъ, мени санки денъиштирдилер.
Къадын. Ашыкъма. Саба «Бисмилля» деп чыкъармыз.
Акъай. Сабаны не керек беклемеге? Шимди керек.
Къадын. Токъта ашыкъма.
Акъай отура.
Акъай. Мен олмагъанда, Адиле апте ёкъ эдими?
Къадын. Кимсе ёкъ эди. Я о ким?
Акъай. Бир къартанай. Манъа мында сыкъ келип тура. Кимерде аш кетире, кимерде – урба. Пек мераметли бир къадын.
Къадын. Бар экенми шимди ойле адамлар. Бу заманларда сой-сопкъа биле ишанмагъа сыра тюшмей. Мени мында къардашым чекти. Анда эвинъ сат, кель янымызгъа деп, мени шеэрге кочьтюртти. Айткъаныны яптым. Делим. Ярым йылдан сонъ акъайы мени эвлеринден къувды. Сенинъ параларынъ энди чокътан битти, деди. Къардашымны тюшюнип, янларындан кеттим. Меним ичюн олар даима къавгъа этип тура эдилер… Аз къалдылар айырылмагъа.
Акъай. Э-эй, яшайыш!..
Къадын. Шукюр демеге биле тилинъ айланмай.
Акъай. Ёкъ, Адиле аптем олгъанына мен пек мемнюним… О гъарип де манъа ярдым этип тура, амма озюне ярдым этмеге адам ёкъ. Огълунынъ къорантасынен бирге яшай. Пек зенгинлер. Огълу чокъусы Гурзуфта ола. Айда бир-эки кере келе. Адиле-апте исе келинининъ къолунда. Гъарипнинъ бир шейге акъкъы ёкъ. Келини оны даима сюмсюклей, кимерде ура оны…
Къадын. Ким, келиними?..
Акъай. Эбет.
Къадын. Вай, я огълуна айтса олмаймы?
Акъай. Ялыдаки санаторий апайынынъ устюнде.
Къадын. Сонъ, не олгъан?
Акъай. Анъламайсынъмы, ёкъсам? Айырылсалар эгер, санаторий апайгъа къаладжакъ та. Ондан да башкъа, огълумнынъ эвини бозмагъа истемейим, дей.
Къадын. Ботен чекише. Баласына шикяет этмеге керек онъа.
Акъай. Эвлеринде шамата чыкъкъанларыны истемей. Торунларымнынъ анасы дей.
Къадын. Пек муляйим апай экен.
Акъай. О келинни кимерде барып богъайым дейим …
Къадын. Бир де джанаварсынъ сен. О апайдан санъа не?
Акъай. Мен огълунынъ еринде олгъан олса эдим, чокътан къувар эдим оны. Озь ананъны бир кимсеге ашаламагъа берирсинъми сен?!.
Къадын. Я айттынъ да, анасы айтмагъан сонъ, огълу бильмей.
Акъай. Анъкъав экен.
Къадын. О келин де не къутура экен о къадар?
Акъай. Дели даа.
Къадын. Кимери фукъареликтен, кимери исе байлыкътан къутура.
Акъай. Адиле-апте шимди меним энъ бахтлы йылларым дей. Бутюн омюри чекишкен экен. (Бираздан сонъ). Мен кене де анавыны хатырладым.
Къадын. «Джип» устюндекиними?..
Акъай. Эйи.
Къадын. Мен де оны тюшюнем, даима акълымда. (Санки озь озюне). Бельким, сени токътатмагъа керекмей эди? Онынъ кибилерни соймагъа керек.
Акъай. Сен керчек айтасынъмы?
Къадын башыны сёзсиз саллады.
Ана, коресинъми, сен де меннен разысынъ. Пычагъым къайда?..
Къадын. Токъта, сен къоркъмайсынъмы?
Акъай. (Къатты). Ёкъ. Эр бир адам омюр девамында, ич олмагъанда, бир алидженап ишни беджермек керекми?.. Айт.
Къадын (къоркъуп). Я адам ольдюрмек – бу алидженап ишми, ёкъса?
Акъай. Халкъкъа яшамагъа кедер эткенлерни ёкъ этмеге керек! Ойле олмасакъ, биз бир вакъыт аякъкъа туралмамыз.
Къадын энди агъзыны ачаджакъта, Акъай оны токътатты.
Бир шей айтма. Тургъан еринъде тур. Меним тарафыма бакъма. Бир беш дакъкъадан сонъ дуа окъумагъа башла. (Пычагъыны къолуна алып). Мен кеттим.
Акъай энди кетеджекте, Къадын онынъ элинден пычакъны чекип алып, чёплюк контейнерине ташлай.
Къадын. Мен сени бир якъкъа йибермейджем!
Экиси баягъы вакъыт индемейип отурдылар.
Секизинджи сана
Къадын. Къайтайыкъмы?
Акъай. Къайда?
Къадын. Эвге.
Акъай. Эвге?..
Къадын. Бизим эвимизге.
Акъай. Къайтайыкъ.
Къадын. Санъа не олды?.. Бир шей айтмайсынъ…
Акъай. Сен азыр олсанъ, кетейик мындан.
Къадын. Къайда?..
Акъай. Эвимизге.
Араба якъынлашып янларында токътады. Къапулары ачылды. Яш ве къызларнынъ саргъош сеслери эшитильди.
Докъузынджы сана
Къадын. Мен къоркъам…
Акъай. (Шамата олгъан тарафкъа). Эй, яваш олунъыз! Эр кез энди юкълай!.. Яваш олунъыз!
Атыш янъгъырай. Кельген яшлар кулюшип, арабаларына минип кетелер. Акъай йыкъыла.
Къадын. Вай, Аллахым!.. Санъа… сен… не олды?.. (Янына чапып келип). Тур! Тур дейим санъа!.. Не ола я бу дюньяда?.. Мен бир шей анъламайым. Вай, Аллам!.. (Акъайны къучакълап). Афу эт мени. Афу… Бакъ сен а… мен кене де озюм къалдым. Вай, Аллахым! Не япаджам энди?.. Даа не къадар чекишеджем?! (Акъайны озюне сыкъа).
Бисмилляхи р-Рахмани р-Рахим. Эль-хамду лилляхи раббиль алемин. Эррахманир-рахим. Малики йевмиддийн. Ийаке на буду ве ийаке нестаин. Ихдинас-сыратал мустакъим. Сыратал-лезийне эн амте алейхим. Гъайриль-магъдуби алейхим веледдааллийн. Амин.
Къадын Фатиха (Эльхамд) сюресини окъугъанда, сана яваш-яваш къаранлыкълаша. Экиси тёпедеки нурнен ярыкъланалар. Акъайнынъ къолу къыбырдай; козьлерини ачкъан Акъай Къадынны къучакълай.
ПЕРДЕ.
2008 йыл